Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de 19e eeuw

M.J.B. Schouten en M. van Tielhof

Het doel van deze database is een algemeen overzicht te bieden van de verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie die tussen 1800 en 1900 in Nederland bestaan hebben. Het overzicht bevat meer dan 2500 organisaties, deels verenigingen en deels lokale afdelingen van landelijke verenigingen. Per vereniging of afdeling zijn een reeks kenmerken opgenomen zoals oprichtingsdatum, plaats van vestiging, doelstelling, soort activiteiten en levensbeschouwing. Als uitgangspunt voor verder onderzoek worden tevens de beschikbare literatuur en archieven vermeld.

In het begin van de negentiende eeuw waren er nog maar weinig particuliere organisaties in Nederland die zich het lot van de armen aantrokken. In de loop van de eeuw werden er echter steeds meer verenigingen opgericht die activiteiten ontplooiden ter voorkoming en bestrijding van armoede. Ze richtten zich vaak op specifieke groepen die bij de reguliere armenzorg door kerken en gemeenten tussen wal en schip vielen, bijvoorbeeld verwaarloosde kinderen, vrouwen die tot prostitutie waren vervallen, gevangenen en vreemdelingen. Sommige verenigingen zochten zoveel mogelijk de openbaarheid, andere werkten in stilte. Sommige waren zeer klein, andere hadden duizenden leden. Samen vormden zij een bont geheel. Door hun vaak originele aanpak droegen zij bij aan vernieuwing van de traditionele armenzorg. De historiografie over de negentiende-eeuwse armenzorg heeft tot nu toe vooral betrekking gehad op de burgerlijke armbesturen en de kerken. Ook in de historiografie over de Nederlandse civil society is het fenomeen van de charitatieve vereniging nog sterk onderbelicht gebleven.