Middeleeuwse kanttekeningen in de schijnwerpers
Middeleeuwse lezers en schrijvers gebruikten graag de marges van hun boeken: we vinden er hun gedachten, samenvattingen, meningen, verzuchtingen en grapjes. De online tentoonstelling, The Art of Reasoning in Medieval Manuscripts, licht een tipje van de sluier op: vier thema’s en veertien portretten van middeleeuwse boeken vertellen het verhaal van hun lezers. Nooit eerder zat u zó dicht met uw neus op het (virtuele) perkament!
In het huidige grote verhaal over de intellectuele geschiedenis van middeleeuws Europa begint alles pas in de twaalfde eeuw: de periode waarin de eerste universiteiten gesticht werden en nieuwe teksten uit de Griekse filosofische traditie via het Arabisch het Westen bereikten. De echte wetenschap, zo zegt men, begint op het moment dat er aan de universiteiten een methode ontwikkeld wordt die autoriteiten kritisch benadert. Het is de methode van de dialectiek, waarbij een stelling getoetst wordt door middel van argumenten en tegenargumenten en de wetenschapper een nieuwe synthese formuleert.
In het onderzoeksproject ‘The Art of Reasoning’, echter, betogen Mariken Teeuwen, Irene van Renswoude en Irene O’Daly dat de wetenschappelijke methode van argumenteren en redeneren niet een vernieuwing was van de twaalfde eeuw, maar altijd al de basis was van wetenschap in het Westen, van de Oudheid tot nu. Maar daar waar in de twaalfde eeuw nieuwe tekstgenres ontstaan die de dialectische benadering benadrukken, nam deze vóór deze tijd (en trouwens ook nog erna) de vorm aan van ‘parateksten’: teksten in de marge en op schutbladen, commentaren, glossen en diagrammen.
Deze parateksten waren tot nu toe grotendeels ontoegankelijk voor moderne wetenschappers. Traditioneel maakten zij geen deel uit van de historisch-kritische editie. Ze waren uitsluitend zichtbaar voor het handjevol handschriften-deskundigen en filologen die voor hun onderzoek naar de bijzondere collecties van Europese bibliotheken reisden, maar niet voor het merendeel van de geesteswetenschappelijke onderzoekers die hun onderzoek baseerden op edities. Sinds 2000, echter, hebben steeds meer bibliotheken foto’s van hun handschriftencollecties online geplaatst.
Nu kan men zien hoe schrijvers hun teksten prepareerden voor hun lezerspubliek en hoe lezers er verschillende lagen aantekeningen aan toevoegden. De stemmen uit de marge getuigen vanaf de late Oudheid tot in de late Middeleeuwen van een wetenschappelijke omgang met teksten: tekstversies worden met elkaar vergeleken, passages die niet kloppen worden gemarkeerd, contrasterende meningen van autoriteiten naast elkaar geplaatst en met elkaar geconfronteerd. Met andere woorden: de aantekeningen bieden een veel rijker beeld van de middeleeuwse intellectuele cultuur dan we tot nu toe hadden. En de online tentoonstelling The Art of Reasoning in Medieval Manuscripts laat u dat van dichtbij beleven.
