Visualizing the Unknown

Hoe gaven de pioniers van de microscopie rond 1670 vorm aan een voorheen onbekende wereld? Er bestond geen conceptueel kader om de ingewanden van insecten, eencelligen en spermatozoa in te vatten. Robert Hooke, Johannes Swammerdam en Antonie van Leeuwenhoek zagen structuren en levensvormen die eerder ondenkbaar waren. Maar hoe legden ze hun observaties vast in tekst en in beeld?

In de zeventiende eeuw ontstond onze huidige wetenschappelijke praktijk: observatie, representatie, peer-review, en publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift. Het internationale project Visualizing the Unknown bestudeert de genese van dit proces. Met behulp van originele zeventiende-eeuwse instrumenten en manuscripten proberen we te reconstrueren en te begrijpen wat de eerste microscopisten daadwerkelijk konden waarnemen, en hoe ze deze observaties in woord en beeld vormgaven. Afbeeldingen – sedert 1665 opgenomen in het nieuwe medium van het wetenschappelijke tijdschrift – zeiden meer dan 1000 woorden, en droegen bij aan de verspreiding van kennis. Echter, die ogenschijnlijk eenduidige illustraties blijken complexe constructies, waarbij zaken werden weggelaten of juist geactueerd. De ‘spiky blob’ die iconisch werd voor het corona-virus is een recent voorbeeld van deze traditie.

Internationale samenwerking

Sinds 2021 werkt onder leiding van Eric Jorink een internationaal samenwerkingsverband van onder meer de Bibliotheca Hertziana – Max Planck Institut für Kunstgeschichte (Rome) en de Royal Society (Londen) aan dit project. Rijksmuseum Boerhaave en de Universiteit van Cambridge faciliteren de eerste face van het traject: technisch onderzoek, in de zogenaamde MicroLabs. Daarin proberen we te reconstrueren hòe de waarnemingen tot stand kwamen, en onder welke omstandigheden. Door zelf te kijken, te tekenen en te fotograferen ontstaan verrassende inzichten. De uitkomsten geven mede een geheel nieuwe dimensie aan het al lopende onderzoek aan het Huygens Instituut naar Swammerdam en Van Leeuwenhoek. In de tweede fase van het project wordt het internationale netwerk van geleerden, hun correspondentie, en de publicatie in wetenschappelijk tijdschriften geanalyseerd. Daarin kijken we ook naar het werk van minder bekende microscopisten als Marcello Malpighi, Nehemia Grew en gebroeders Huygens, Christiaan en Constantijn junior.

Het onderzoek draagt bij aan de huidige discussies over wetenschapscommunicatie en wetenschappelijke autoriteit. Middels lezingen, publicaties, onze website, en binnenkort een YouTube-kanaal en een TV- serie delen we ons onderzoek met een breder publiek. Het onderzoek geeft input aan tentoonstellingen en aan het NWA-project Door de lens van Antoni, eveneens geleid vanuit het Huygens Instituut.

Fig.1. Originele tekening van een bijenoog door Johannes Swammerdam, ca. 1674, manuscript Bybel der Natuure, Universiteitsbibliotheek Leiden BPL 126 C f 30.

Fig.2. Een bijenoog gezien door een originele microscoop zoals Swammerdam die gebruikte, tijdens MicroLab 1, Rijksmuseum Boerhaave. © Wim van Egmond voor Visualizing the Unknown.

Fig.3. Dissectie van een zijdeworm, gezien door een originele zeventiende-eeuwse microscoop, en getoond op een flatscreen tijdens MicroLab 2, Rijksmuseum Boerhaave.